ประวัติพระพรหมพิจิตร (อู๋ ลาภานนท์)

ประวัติพระพรหมพิจิตร

  เกิดวันที่ 27 กันยายน พ.ศ.2433 ภายหลังเปลี่ยนชื่อและนาสกุล ตามบรรดาศักด์ที่เลิกใช้เป็นนายพรหม พรหมพิจิตร และได้รับตำแหน่งเป็นราชบัณฑิต ในวิชาวิจิตรศิลป์ สาขาจิตกรรมสำนักศิลปกรรม สภาวัฒนธรรมแห่งชาติ

การศึกษาปี 

พ.ศ.2433 ได้ศึกษาหนังสือไทยที่โรงเรียนมหาพฤฒาราม และเข้าเป็นช่างเขียนในกรมโยธา กระทรวงโยธาธิการ พ.ศ.2477

การรับราชการ

พ.ศ.2451 ได้บรรจุเป็นช่างเขียนกรมโยธาธิการ
พ.ศ.2455 กรมโยธาธิการเปลี่ยนนามมาเป็นกรมศิลปากร ย้ายมารับราชการในกรมศิลปากร
พ.ศ.2468 ย้ายไปรับราชการในกรมรองาน กระทรวงวัเป็นเวลา 1 เดือน
พ.ศ.2469 รับหน้าที่อาจารย์แผนกศิลปากรสถานราชบัณฑิตยสภา
พ.ศ.2476 ราชบัณฑิตยสภายุบลง ย้ายมารับราชการในกรมศิลปากร
พ.ศ.2493 เกษียนอายุราชการ ออกรับพระราชทานบำนาญ

ตำแหน่งราชการหน้าที่พิเศษ

- ช่างเขียนชั้น 4,3,2 - ครูเอกชั้น 1 ประณีตศิลปกรรม- ช่างเอกชั้น 1 สถาปัตยกรรม- อาจารย์เอกสถาปัตยกรรม- สถาปนิกกองสถาปัตยกรรม
- หัวหน้ากองประณีตศิลปกรรม- หัวหน้ากองหัตถศิลป- ที่ปรึกษาฝ่ายศิลป ประจำกรมศิลปกร- กรรมการสำนักวัฒนธรรมศิลปกรรม- อาจารย์เอกคณะศิลปไทย ครูวาดเขียนเอกโรงเรียนเพาะช่าง- อาจารย์พิเศษคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย- ผู้ก่อตั้งและดำรตำแหน่งคณะบดีคนแรกของคณะสถาปัตยกรรมไทย มหาวิทยาลัยศิลปากร เมื่อพ.ศ. 2498

ยศ บรรดาศักดิ์ และเครื่องราชอิสริยาภรณ์

พ.ศ. 2456 รองเสวกตรี ขุนบรรจงเลขาพ.ศ. 2462 ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เบญจมาภรณ์มงกุฎไทยพ.ศ. 2463 เป็นหลวงสมิทธิเลขาพ.ศ. 2466 รองเสวกโท หลวงสมิทธิเลขาพ.ศ. 2467 ได้รับพระราชทานเหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยาพ.ศ. 2471 รองอำมาตย์เอก พระพรหมพิจิตรพ.ศ. 2480 ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ จัตุรถาภรณ์มงกุฎไทย และเหรียญจักรพรรดิมาลาพ.ศ. 2482 ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ จัตุรถาภรณ์ช้างเผือกพ.ศ. 2483 ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ตริตาภรณ์มงกุฎไทยพ.ศ. 2485 ได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ตริตาภรณ์ช้างเผือก

ชีวิตครอบครัว

สมรสกับพวงเพ็ญ เกิดบุตรด้วยกัน 2 คนคือ

1. พันเอก สมฤทธิ์ พรหมพิจิตร (ถึงแก่กรรม)2.พันเอก กัมพล พรหมพิจิตร

อาจารย์ พระพรหมพิจิตร ป่วยเป็นโรคหัวใจพิการ 

ถึงแก่กรรมเมื่อวันที่ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2508 

สิริชนมายุได้ 75 ปี และได้รับพระราชทานเพลิงศพ 

ณ เมรุวัดจักรวรรดิราชาวาส กรุงเทพมหานคร 

วันที่ 31 พฤษภาคม พ.ศ. 2508

ผลงานอนุสรณ์สำคัญ

        อาจารย์พระพรหมพิจิตร เป็นผูมีความสามารถรอบรู้เรื่องช่างศิลป์ โดยเฉพาะเชี่ยวชาญเรื่อง สถาปัตยกรรมไทย ทั้งปฏิบัติเองหรือให้คำปรึกษา ซึ่งมีตัวอย่างงานออกแบบดังนี้1.เขียนตำรา “พุทธศิลปสถาปัตยกรรม” ภาคต้น2.ออกแบบก่อสร้าง ศาลาโรงธรรม วัดพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี3.ออกแบบอาคารหลักก่อสร้างและวางผัง วัดพระศรีมหาธาตุบางเขน กรุงเทพมหานคร4.ออกแบบก่อสร้าง ศาลาการเปรียญ เมรุ หอระฆัง ซุ้มประตู วัดจักรวรรดิราชาวาส กรุงเทพมหานคร5.ออกแบบก่อสร้างศาลาการเปรียญ และรั้วด้านหน้า วัดปทุมคงคา กรุงเทพมหานคร6.ออกแบบก่อสร้าง ศาลาการเปรียญ และเมรุวัดไตรมิตรวิทยาราม กรุงเทพมหานคร7.ออกแบบก่อสร้าง ศาลาการเปรียญวัดอินทรวิหาร บางขุนพรหม กรุงเทพมหานคร8.ออกแบบก่อสร้างหอระฆัง วัดยานนาวา กรุงเทพฯ9.ออกแบบก่อสร้างพระอุโบสถ วัดมณฑป จังหวัดพระนครศรีอยุธยา10.ออกแบบก่อสร้างศาลาการเปรียญ และรั้วกั้นเขตสังฆวาส วัดพระปฐมเจดีย์ จังหวัดนครปฐม11.ออกแบบก่อสร้างพระเจดีย์ยุทธหัตถี จังหวัดสุพรรณบุรี12.ออกแบบก่อสร้างหอประชุมจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กรุงเทพฯ13.ออกแบบพระเมรุมาศถวายพระเพลิงพระบรมศพ รัชกาลที่ 814.ออกแบบพระเมรุมาศถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ณ ท้องสนามหลวง15.ออกแบบก่อสร้างอาคารประกอบพิธีฉลอง 25 พุทธศตวรรษ ณ ท้องสนามหลวง16.ออกแบบก่อสร้างอาคารศาลาไทยจัดแสดงงาน ณ กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส17.ออกแบบก่อสร้างซุ้มประตูสวัสดิโสภา ทางเข้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม18.ออกแบบก่อสร้างประตูดุสิตศาสดา ในพระบรมมหาราชวัง19.ออกแบบห้องเก็บพระบรมอัฐิพระบรมวงศานุวงศ์ รวมทั้งการตกแต่งภายใน ที่หอพระราควัดพระศรีรัตนศาสดาราม20.ออกแบบก่อสร้างอนุเสาวรีย์พระยารัษานุประดิษฐ์ฯ จังหวัดตรัง21.ออกแบบดวงตราพระคเณศ ประจำกรมศิลปากร22.ออกแบบตราเครื่องหมายประจำกระทรวง ทบวง กรม และจังหวัดต่างๆ หลายจังหวัด23.ออกแบบปรับปรุงตราประจำตัวของเจ้าพระยาสมเด็จสุเรนทราธิบดี (ม.ร.ว.เปีย มาลากุล)24.ออกแบบม่านเทพนมหน้าเวทีโรงละครแห่งชาติ25.ออกแบบพระโกศทองคำบรรจุพระบรมอัฐิ รัชกาลที่ 8 ฯลฯ

        นอกจากนี้ในวัยหนุ่ม อาจารย์พระพรหมพิจิตร ยังเป็นลูกมือช่วยคัดลอกลงเส้นในงานออกแบบเขียนลาน รวมทั้งทำหน้าที่ควบคุมการก่อสร้างต่างๆ ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ สำเร็จด้วยดีทุกครั้ง และเป็นศิษย์ที่สมเด็จครู ทรงโปรดปรานพระทัย เรียกหาใช้สอยใกล้ชิดผู้หนึ่ง

ศาสตราจารย์พระพรหมพิจิตรกับงานคอนกรีตในสถาปัตยกรรมไทย

       ในสถาปัตยกรรมไทยนั้นเดิมทีมีโครงสร้างเป็นไม้ ต่อมาอาคารประเภทพระอุโบสถ พระวิหาร การเปรียญกุฏิ ได้เริ่มมีตัวอาคารกลายเป็นอิฐ ปูน แต่องค์ประกอบทุกอย่างของหลังคาไม่ว่าจะเป็นรวย ลำยอง ช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ ลายหน้าบัน ลายอุดปีกนก ลายอุดเต้า กระจังฐานพระ แผงแรคอสอง กรอบหน้านาง ลายรวงผึ้ง ลายสาหร่าย หรือแม้แต่นกนาคก็ยังคงทำด้วยไม้มิได้เปลี่ยนแปลง รวมไปถึงหลังคาอาคารต่างๆอีกมากมายด้วย ไม่ว่าจะเป็นเครื่องยอด หรือพระที่นั่ง ทั้งหมดล้วนยังคงเป็นไม้ อันเป็นเหตุทำให้เมื่อการเวลาผ่านนานไปทำให้โครงสร้างไม้เหล่านั้นถูกกาลเวลาทำให้หายสาบสูญไปอย่างน่าเสียดาย   
        เมื่อต้องการความคงทนที่ง่ายต่อการดูแลรักษา จึงเกิดวิธีใช้ไม้เป็นโครงสร้างแล้วก่ออิฐฉาบปูน องค์ประกอบสิ่งตกแต่งก็จะเป็นปูน ด้วยวิธีการนั้นการหล่อแล้วนำไปตกแต่งจึงเกิดขึ้นและเนื่องจากการที่แต่เดิมนั้นลวดลายต่างๆได้เกิดขึ้นจากการทำด้วยไม้ทำให้ปูนที่ถูกใช้นำมาตกแต่งมีทรวดทรงเป็นลักษณะเหมือนทำด้วยไม้ทุกอย่าง ทั้งนี้เนื่องมาจากช่างไทยในสมัยก่อนนั้นยังไม่ทราบถึงคุณสมบัติของปูนอย่างแท้จริง       


          ต่อมาเมื่อศาสตราจารย์พระพรหมพิจิตร (อู๋ ลาภานนท์) ท่านได้เริ่มเข้าใจถึงคุณสมบัติของปูนหรือคอนกรีตแล้ว ดังจะเห็นได้จากสิ่งตกแต่งของเครื่องปิดเครื่องมุง ทั้งที่เป็นรวยระกา หางหงส์ ที่มีสัดส่วนที่สั้นลง ลวดลายต่างๆที่ปลายจะสะบัดไม่มากเท่าไม้ ซึ่งงานสถาปัตยกรรมของท่านที่แสดงให้เห็นถึงเรื่องนี้ก็คือพระอุโบสถวัดพระศรีมหาธาตุ บางเขน พระอุโบสถวัดมณฑป อยุธยาเมื่อศาสตราจารย์พระพรหมพิจิตรได้ผลิตผลงานสถาปัตยกรรมไทยชิ้นต่อๆมา ท่านจึงได้เข้าใจถึงคุณสมบัติของคอนกรีตเป็นอย่างดี ผลงานของท่านจึงแสดงให้เห็นถึงอัจฉริยะในการสร้างสรรค์งานคอนกรีตในสถาปัตยกรรมไทย ท่านได้ปรับปรุง รูปทรง สัดส่วน ลักษณะ และจังหวะของงานสถาปัตยกรรมไทยให้เหมาะสมกับงานคอนกรีตงานชิ้นเอกของท่านที่แสดงออกถึงสิ่งเหล่านี้คือ ประตูพระบรมหาราชวังด้านหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดารามที่มีชื่อว่า ประตูสวัสดิโสภา
 ที่ท่านเป็นผู้ออกแบบ ท่านคงได้ศึกษารูปทรงของของประตูยอดปรางค์เก่าผสมกับความเข้าใจในสมบัติของคอนกรีต ท่านจึงได้คัดรูปแบบต่างๆทั้งตัวประตู ยอด รวมทั้งองค์ประกอบ ที่สามารถสร้างโดยใช้คอนกรีตแต่ยังคงรูปร่างไม่ผิดไปจากลักษณะเดิมเลย

นับได้ว่าศาสตราจารย์พระพรหมพิจิตรเป็นช่างหรือ สถาปนิกท่านแรกที่ริเริ่ม และบุกเบิกในการนำคอนกรีตมาใช้ในงานสถาปัตยกรรมไทยให้ประสบผลสำเร็จอย่างเป็นเลิศในประเทศไทย

การสอนของอาจารย์

     ในคณะสถาปัตยกรรมไทยของมหาวิทยาลัยฃชั่วโมงของท่านนั้นพวกเราจะใจจดใจจ่อในการมาสอนของท่าน ขณะนั้นอายุของท่านมากแล้ว ห้องทำงานของท่านที่กรมศิลปากรก็ห่างจากห้องเรียน ท่านเดินไม่ค่อยไหวเดินช้า แม้กระนั้นท่านก็ไม่เคยเข้าสอนช้าเลย 

    มีแต่ท่านต้องมานั่งคอย บางชั่วโมงท่านมาถึงก่อนเวลาด้วยซ้ำเมื่อมาถึงท่านจะไม่ยอมพักให้เสียเวลา แม้ท่านจะเหนื่อย พูดค่อย เสียงสั่นเครือ พวกเราจะต้องย้ายที่นั่งไปข้างหน้าชั้นกันจนหมด เพื่อจะได้จดจำคำสอนของท่าน บางทีเราจะมีข้อสงสัย ท่านก็จะอธิบาย แต่ด้วยสติปัญญาของเราตามท่านไม่ทัน ยังเข้าใจในสถาปัตยกรรมไทยไม่ลึกซึ้งพอ ทำให้ยังไม่เข้าใจถ่องแท้ แต่ก็ไม่กล้าถามท่านซ้ำ สงสารท่าน ท่านพูดแต่ละประโยคลำบากมาก แสดงอาการเหนื่อยให้พวกเราเห็นอยู่ทุกขณะ

           การสอนของท่านนั้นจะแทรกประสบการณ์ในการทาน การแก้ปัญหาพร้อม ๆ กับการสอนทางวิชาการ ท่านจะเริ่มสอนถึงชื่อส่วนสัดขององค์ประกอบต่าง ๆ  ของอาคารทางสถาปัตยกรรมไทยตั้งแต่ขนาดเล็กจนถึงขนาดใหญ่ เช่น ศาลาโถง ศาลาราย ศาลาดิน ศาลาลอย ศาลาการเปรียญ เจดีย์ ปรางค์ ตลอดถึงโบสถ์ วิหาร เริ่มแรกก็จะกล่าวถึงฐานแบบต่าง ๆ ที่ใช้รองรับอาคารชนิดใด ฐานอะไรควรใช้ก่อนใช้หลังหรืออยู่บนอยู่ล่าง เช่น เริ่มจากฐานเสริม ฐานเขียง ฐานหน้ากระดาน ฐานบัว ฐานสิงห์ องค์ประกอบของฐานแต่ละอย่างมีอะไรบ้าง สัดส่วนเป็นอย่างไร รวมทั้งแทรกถึงโครงสร้างด้วย ท่านจะเน้นอยู่ตลอดเวลาทั้งความเป็นจริง ความเป็นไปได้ ความถูกต้องของโครงสร้าง ทั้งยังรวมไปถึงความสวยงามด้วย ดังตัวอย่างฐานทุก ๆ ชนิด ตั้งแต่ฐานเขียง ฐานหน้ากระดาน ฐานบัว ฐานสิงห์นั้น แต่ละฐานจะมีลักษณะที่ยื่นออกและเว้าเข้า เสาหรือตัวอาคารที่ตั้งอยู่บนฐานนั้น ๆ จะเลยออกจากส่วนที่เว้าเข้ามากที่สุดไม่ได้ ฐานทุกชนิดจะมีแนวที่เสาหรือตัวอาคารจะต้องไม่ยื่นล้ำออกไปเป็นหลักของโครง สร้างที่เสาจะต้องผ่านลงไปยังพื้นดินเพื่อเป็นคลองรากหรือฐานรองรับตัวอาคาร ต่อไป

             ในการขึ้นรูปด้านของหลังคาไม่ว่าจะเป็นศาลาขนาดเล็กหรือโบสถ์ขนาดใหญ่ ถ้าหลังคานั้นมีลักษณะลดหลั่นกันหลายตับในแต่ละตับจะต่อเชื่อมกัน ท่านพยายามชี้เน้นถึงความถูกต้อง การให้คะแนนผ่านหรือตกก็ตรงจุดนี้เอง ท่านจะกำชับว่าในการขึ้นรูปด้านหลังคานั้นอย่าขึ้นรูปด้านก่อน แต่จะต้องขึ้นด้านจากโครงสร้าง ไม่ว่าอาคารนั้นจะมีหลังคากี่ตับ กี่ซ้อนก็แล้วแต่ จะต้องเขียนโครงสร้างคือแนวของแป แนวของกลอนรวมถึงแนวของกระเบื้อง การต่อของหลังคาแต่ละตับ ความสูงของหลังคาแต่ละซ้อนให้ถูกต้องตามวิธีการก่อสร้างที่สามารถก่อสร้าง ได้ นักศึกษาไม่สามารถแย้งท่านได้เลย เพราะเมื่อขึ้นโครงสร้างของหลังคาได้แล้ว การตกแต่งการใส่องค์ประกอบให้เป็นรูปด้านที่สมบูรณ์ ความวิจิตรสวยงาม ความสง่าในเชิงสถาปัตยกรรมไทยจะบังเกิดขึ้นอย่างมหัศจรรย์ ผิดกับการที่เราขึ้นรูปด้านก่อนให้สวยงามตามความพอใจแล้ว เมื่อเขียนโครงสร้างของหลังคาก็จะเกิดปัญหาเส้นโครงสร้างแนวของกระเบื้องไม่ ต่อเนื่อง การเชื่อมต่อของหลังคาแต่ละตับต่อกันไม่ได้ ซึ่งจะต้องทำการแก้รูปด้านใหม่
       การที่ท่านต้องเน้นโครงสร้างจุดนี้ก็คือ เส้นของแนวกระเบื้องหรือเส้นของแนวกลอนที่รองรับกระเบื้องแต่ละตับของ หลังคามีความลาดที่เป็นองศาไม่เท่ากันปลายของกลอนจะบดให้อ่อนแล้ววางอยู่บน สะพานหนูเหนือเชิงกลอนระยะจากริมในของเชิงกลอนถึงแปหัวเสาจะต้องมีช่องว่าง พอให้ตีนผีจากหางหงส์หรือนาคเบือนสอดลงได้จากด้านบน และช่องว่างนี้ต้องมีความกว้างพอที่จะให้รวยระกาหรือลำยองของหลังคาตับล่าง สอดเข้าได้พอดี การพอดีนี้ก็คือเส้นแนวกระเบื้องจะต้องอยู่ในตำแหน่งที่เหมาะสมตรงที่ต่อกับ เชิงแป ช่องว่างนี้ถ้าแคบไปรวยหรือลำยองจะล้นขึ้นไปติดกับเชิงกลอนจะเป็นผลทำให้แนว ของเส้นใบระกาสูงเกินมุมตัดของสะพานหนูกับผิวนอกเชิงกลอน รวมทั้งแนวกระเบื้องยังไม่สามารถสอดเข้าไปใต้เชิงกลอนได้ ตามหลักของสถาปัตยกรรมไทยแล้วเป็นไปไม่ได้